Details
Naam
Watertoren Bilthoven
Aantal afbeeldingen: 39
IntroductieNu met het interessante verhaal achter de restauratie, waarbij een laag spuitbeton werd verwijderd en de fraaie bakstenen weer zichtbaar werden.
AdresBurgemeester van der Borchlaan 3
Postcode(s)3722 GZ
PlaatsBilthoven
LandNederland
Vervaardiger H.F. Mertens (Architect)
Datum1926 - 1927
Huidige staatDeels of volledig gerestaureerd
OpdrachtgeverUtrechtsche Waterleiding Maatschappij
Huidige eigenaarWaterleidingbedrijf Vitens
Oorspronkelijke functieWatertoren
Type objectGemeentelijk monument, Gebouw
AchtergrondDeze watertoren in Bilthoven is in opdracht van de Utrechtsche Waterleiding Maatschappij in de woonplaats van architect H.F. Mertens gebouwd. Het is de eerste van uiteindelijk vier torens die door hem zijn ontworpen en gebouwd; een ontwerp voor Zeist is nooit uitgevoerd. Naar verluidt heeft Mertens zich hierbij laten inspireren door een ontwerp voor een watertoren van Michel de Klerk. De Klerk had in 1912 een schets gemaakt voor een prijsvraag van Architectura et Amicitia, maar deze uiteindelijk niet ingestuurd. De wereld zag de schets pas in 1915 tijdens de lustrumtentoonstelling van Architectura et Amicitia in het Stedelijk Museum.
De andere watertorens van Mertens staan in Soest (1931), Stadskanaal (1935) en Oude Pekela (1938). Stilistisch gezien komt de toren van Bilthoven het meest overeen met die in Stadskanaal; die in Bilthoven is echter rijker versierd en vertoont wat meer stijlkenmerken van de Amsterdamse School.
In 1971 is er een spuitlaag van cement met gebroken granietkorrels op de toren aangebracht waarbij de baksteendetaillering en de raampjes verdwenen. De transformatie die dit teweegbracht is ongelofelijk: op foto’s lijkt de toren wel een object uit een jaren 50 sciencefictionfilm.
De andere watertorens van Mertens staan in Soest (1931), Stadskanaal (1935) en Oude Pekela (1938). Stilistisch gezien komt de toren van Bilthoven het meest overeen met die in Stadskanaal; die in Bilthoven is echter rijker versierd en vertoont wat meer stijlkenmerken van de Amsterdamse School.
In 1971 is er een spuitlaag van cement met gebroken granietkorrels op de toren aangebracht waarbij de baksteendetaillering en de raampjes verdwenen. De transformatie die dit teweegbracht is ongelofelijk: op foto’s lijkt de toren wel een object uit een jaren 50 sciencefictionfilm.
BeschrijvingDe 42 meter hoge watertoren is kokervormig en voorzien van verschillende kleuren baksteen. De golvende gevels eindigen in uitsparingen waarin kleine raampjes en verticale baksteenelementen verwerkt zijn. Ook in de top van de watertoren – daar waar het reservoir zich bevindt – vinden we kleine raampjes en drie banden met een soort horizontale kantelen.
Recente ontwikkelingenIn 2006 is de toren door de eigenaar, waterleidingbedrijf Vitens, grondig gerestaureerd. Frank Heusen van Vitens was als bouwkundige van begin tot het eind betrokken bij het plan en de uiteindelijke restauratie van de watertoren. Zijn verhaal:
'Ik heb zelf op hoogte vanuit een telekraan in een hangbak langs de watertoren gehangen om een beeld te krijgen van de gebreken. Er ontstonden gevaarlijke situaties doordat stukken van het spuitbeton afbrokkelden en naar beneden vielen. Overigens was de watertoren toen al niet meer in bedrijf.
Als eerste heb ik een proef laten uitvoeren om het spuitbeton plaatselijk met pneumatische beitels te laten verwijderen, om zeker te weten of de beoogde restauratie kans van slagen had. Vervolgens is dat oppervlak nog met beleid gestraald met hoge waterdruk.
Onder het geheel kwamen echter stenen met een zeer rijke kleurschakering naar voren. Deze stenen waren niet alleen mooi om te zien, maar ook zeer hard (gelijk sinterstenen).
Op basis van deze proef heb ik geadviseerd om het spuitbeton geheel te laten verwijderen en de watertoren geheel te restaureren. Een probleem was wel dat er vrijwel geen tekeningen van de watertoren meer waren. Het enige wat ik van de gevels nog wel op internet gevonden had, waren oude ansichtkaarten. Verder bleek er in ons archief alleen een maquette in koper van de watertoren te zijn, maar die dateerde, zover ik dat kon inschatten, niet uit het begin (bouwjaar 1927).
Om het spuitbeton te verwijderen heb ik eerst een steiger rondom de watertoren laten zetten met slagen om de 3 m. Nadat alle spuitbeton verwijderd was, is deze steiger blijven staan tot aan het eind van de restauratie. Zo konden dus ook alle gebreken nauwkeurig in beeld gebracht worden, die dan weer input waren voor het door mij geschreven restauratiebestek. De rijke metselwerkversieringen zijn, zover dat kon, opnieuw gerealiseerd en de kapotte bakstenen zijn allemaal vervangen.
Er bleken ook allemaal met specie dichtgesmeerde gaten in de gevel te zitten en voorts verticale scheuren over de gehele hoogte van de watertoren. Voor zover ik weet, heeft in de jaren 70 van de vorige eeuw ook een ‘restauratie’ plaatsgevonden. Hierbij zijn niet alleen alle ramen vanaf de 1e verdieping verwijderd, maar ook de rijke metselwerkversieringen en zijn de ‘lisenen’ (verticale uitstulpingen tussen ramen) geheel dichtgemetseld en is het geheel met spuitbeton overlaagd. Je kunt die ‘restauratie’ vergelijken met de tijdsgeest van toen. Als je bijvoorbeeld in een woning een slechte wand had, werd er hup een schrootjeswand tegenaan geschroefd en werden zo alle gebreken aan het zicht onttrokken.
De toch wel opmerkelijke gaten in het metselwerk zette mij aan het denken dat dit het gevolg moet zijn geweest van beschietingen gedurende de Tweede Wereldoorlog. Er liep toen ook al een spoorlijn vlakbij. En de scheuren vanwege de trillingen bij bombardementen. De watertoren is namelijk op staal gefundeerd.
Ik ben op zoek gegaan naar een steenfabriek. In het oosten van Nederland heb ik die gevonden, die qua kwaliteit, afmetingen en kleuren nagenoeg dezelfde stenen kon leveren.
Voor de verdwenen raampjes tussen de lisenen en in de kop van de watertoren, die oorspronkelijk van staal moeten zijn geweest, ben ik uitgeweken naar een leverancier, die zeer smalle profielen in aluminium produceert.
Voor de aanbesteding zijn uitsluitend restauratieaannemers geselecteerd. Aan Koninklijke Woudenberg is destijds het werk gegund.
Ik kijk nog steeds met trots op deze restauratie terug.'
'Ik heb zelf op hoogte vanuit een telekraan in een hangbak langs de watertoren gehangen om een beeld te krijgen van de gebreken. Er ontstonden gevaarlijke situaties doordat stukken van het spuitbeton afbrokkelden en naar beneden vielen. Overigens was de watertoren toen al niet meer in bedrijf.
Als eerste heb ik een proef laten uitvoeren om het spuitbeton plaatselijk met pneumatische beitels te laten verwijderen, om zeker te weten of de beoogde restauratie kans van slagen had. Vervolgens is dat oppervlak nog met beleid gestraald met hoge waterdruk.
Onder het geheel kwamen echter stenen met een zeer rijke kleurschakering naar voren. Deze stenen waren niet alleen mooi om te zien, maar ook zeer hard (gelijk sinterstenen).
Op basis van deze proef heb ik geadviseerd om het spuitbeton geheel te laten verwijderen en de watertoren geheel te restaureren. Een probleem was wel dat er vrijwel geen tekeningen van de watertoren meer waren. Het enige wat ik van de gevels nog wel op internet gevonden had, waren oude ansichtkaarten. Verder bleek er in ons archief alleen een maquette in koper van de watertoren te zijn, maar die dateerde, zover ik dat kon inschatten, niet uit het begin (bouwjaar 1927).
Om het spuitbeton te verwijderen heb ik eerst een steiger rondom de watertoren laten zetten met slagen om de 3 m. Nadat alle spuitbeton verwijderd was, is deze steiger blijven staan tot aan het eind van de restauratie. Zo konden dus ook alle gebreken nauwkeurig in beeld gebracht worden, die dan weer input waren voor het door mij geschreven restauratiebestek. De rijke metselwerkversieringen zijn, zover dat kon, opnieuw gerealiseerd en de kapotte bakstenen zijn allemaal vervangen.
Er bleken ook allemaal met specie dichtgesmeerde gaten in de gevel te zitten en voorts verticale scheuren over de gehele hoogte van de watertoren. Voor zover ik weet, heeft in de jaren 70 van de vorige eeuw ook een ‘restauratie’ plaatsgevonden. Hierbij zijn niet alleen alle ramen vanaf de 1e verdieping verwijderd, maar ook de rijke metselwerkversieringen en zijn de ‘lisenen’ (verticale uitstulpingen tussen ramen) geheel dichtgemetseld en is het geheel met spuitbeton overlaagd. Je kunt die ‘restauratie’ vergelijken met de tijdsgeest van toen. Als je bijvoorbeeld in een woning een slechte wand had, werd er hup een schrootjeswand tegenaan geschroefd en werden zo alle gebreken aan het zicht onttrokken.
De toch wel opmerkelijke gaten in het metselwerk zette mij aan het denken dat dit het gevolg moet zijn geweest van beschietingen gedurende de Tweede Wereldoorlog. Er liep toen ook al een spoorlijn vlakbij. En de scheuren vanwege de trillingen bij bombardementen. De watertoren is namelijk op staal gefundeerd.
Ik ben op zoek gegaan naar een steenfabriek. In het oosten van Nederland heb ik die gevonden, die qua kwaliteit, afmetingen en kleuren nagenoeg dezelfde stenen kon leveren.
Voor de verdwenen raampjes tussen de lisenen en in de kop van de watertoren, die oorspronkelijk van staal moeten zijn geweest, ben ik uitgeweken naar een leverancier, die zeer smalle profielen in aluminium produceert.
Voor de aanbesteding zijn uitsluitend restauratieaannemers geselecteerd. Aan Koninklijke Woudenberg is destijds het werk gegund.
Ik kijk nog steeds met trots op deze restauratie terug.'
Ingezonden door Marcel Westhoff
Professionele of persoonlijke bandNaar mijn mening een van de mooiste watertorens in Nederland.
Gerelateerde objecten